quam supter specus et Cyclopum exessa caminis
antra Aetnaea tonant validique incudibus ictus
auditi referunt gemitus striduntque cavernis
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon,

his informatum manibus iam parte polita

fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo

deiecit in terras, pars inperfecta manebat.

tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
addiderant, rutili tris ignis et alitis austri:

420

425

430

TESTIMONIA.

420 sq. 'stridunt. . anhelat' Priscianus 837. 866. 867. 892 421 Nonius 21, 14. 524, 3 423 Priscianus 553. 1006 Servius Aen. I, 4 424 'ferrum exercebant' Servius Aen. IV 86 ge. I 99 425 Marius Victorinus 2478 P. Servius ge. I 58 'membra P.' Terentianus Maurus 1252 426 'iam p. p.' Probi inst. II 3, 6 Claudius Sacerdos II 132 427 fulmen e.' Probi inst. I 4, 10 427 sq. 'toto .. terras' Nonius 288, 29 429 sq. 'tris addiderat' Servius Aen. II 649 radios' Probi inst. II i, 25 430 et alitis a.' Ser'alitis a.' Isidorus orig. XIII 12, 22

429 'tris vius Aen. V 319

VARIA LECTIO.

418 SUBTER Mbc

ciclopum b cyclopeum c1

h

EXESA Pyb ictif ye

EXSESA M exaeffa cl 419 AETNEA MP aetnea b &hnea c

hictuf b1

420 gemituf ftridunt yc27, Servius GEMITVS. STRIDVNT

U

P GEMITUS. TRIDENT M gemitu ftridunt c1 GEMITVM STRIDVNT RÚ stridunt testatur Priscianus 421 chalibum b calibum c hanelat c

422 Vulcani (u in ras.) b Vulcani c in ras.) b uulcania c

vius

Priscianus, Ser424 ciclopes yb Terentianus

423 HVC Pyl 'hoc pro huc' TVM Pyl 'hoc tunc, i. e. huc tum' Servius 425 PYRAGMO M phyragmon b Pyracmon Servius, Maurus cf. Corssen de pronuntiatione l. L. I 41 TVSM P 428 DEIECIT R DE-I-CIT P DEICIT Mybc

429 NOBIS (0 corr. in V) P nubef 71

ALITI P alituf, at alitif y halitus Rottend. pr. AVSTRI P

fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
parte alia Marti currumque rotasque volucris
instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona, desecto vertentem lumina collo.

435

'tollite cuncta' inquit 'coeptosque auferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:
arma acri facienda viro. nunc viribus usus,

440

nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
praecipitate moras.' nec plura effatus; at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
sortiti. fluit aes rivis aurique metallum,

445

TESTIMONIA.

433 sq. parte... instabant' Arusianus p. 238 L. Priscianus 1177. 1183 'currumque instabant' Asper 115, 16 auroque p.' Servius Aen. VI 468

436 'squamis 'polibant' Probi inst. II 3, 6 439 Plinius epist. 441 sq.

Claudius Sacerdos II 132 438 Nonius 418, 25
VI 33 Nonius 422, 18 'tollite c. i.' Servius Aen. XII 39
rapidis' Nonius 419, 23

arma...

Ter. eun. I 2, 17 Servius Aen. I I
'fluit... metallum' Arusianus p. 231

6

441 arma ...
viro' Donatus ad
442 Seneca epist. 95, 33

445

L.

VARIA LECTIO.

431 HORRIFICOS R, Servii exempl. ad 429, sed idem terrificos 433 marte y martis Prisciani 1177 w, 1186 Vind. N,

ad 431. cf. 435

Par. Rm. 2
S

INTABANT P

CVRRVMQVĖ P currum

q.

VOLVCRES MRbc 434

URBES (E corr. ex 1) M 435 horriferam, ał

illae y horrifica y cf. 431 pallidif y quot' Pieriani 437 Conexfof c

436 POLLIBANT R poleibant ali

ANGVES P2y1bc ipfam (ip m. 2

M

GORGONA (sup. m. rec.) P

DEIECTO R de.. fecto (de m. 2 in ras.) y dissecto Rottend. pr. disiecto z

volnificusque chalyps vasta fornace liquescit.
ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbes
impediunt. alii ventosis follibus auras
accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
aera lacu. gemit impositis incudibus antrum.
illi inter sese multa vi bracchia tollunt
in numerum versantque tenaci forcipe massam.

450

Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,
Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma
et matutini volucrum sub culmine cantus.

455

consurgit senior tunicaque inducitur artus

et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis;

tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem,
demissa ab laeva pantherae terga retorquens.

460

TESTIMONIA.

446 Charisius 72 P.

'vulnificusque c.' Isidorus orig. XVI 21, 1

449 sq.

Servius ge. I 58 447 'ingentem c. i.' Cledonius 1896 'alii ... redduntque' Nonius 239, 32 453 versantque t. f. m.' Nonius 531, 30 Velius Longus 2232 Charisius 75 455-462 Macrobius Sat. V 8, 6 457 Priscianus 796 tunicaque i. a.' Arusianus p. 235 L. 458 Terentianus Maurus 1213 459 Arusianus p. 262 L. Servius Aen. V 299 460 'pantherae t. r.' Priscianus 688

VARIA LECTIO.

446 VOLNAFICVS R Vulnificuf be

que. y

h

CHALYPS P calypfy

n

CHALYBS (H m. 2 in ras.) R CALYBS Mc chalibf b FORNACAE P 447 cli. peum (i. e. clupeum) b clypeum y informat b uni c 448 Taela b la. tinorum (a m. 2) y 449-453 cf. ge. IV 171— 449 Impediunt b Inpediunt c fontibuf y1 450 ALE R aERA P Atra yl gemit] TGEMIT P INPOSITIS Mbc 452 ILLI P

175

m

tollont b 453 INNVMERVM P INNVMERANT R

451

FORFICE R forfices et forcipes distinguit Servius, forcipe testantur grammatici. ferrum Charisius ut ge. IV 175 454 lenius c

m

horif c

456 matutinus Macrobii exempl. 458 TE M thyrrena b thyrCIRCVMDANT R 459 ADQVE R humerif c Tegeaeum

rhena c

ut vid. : testatur Servius Aen. V 299 TEGAEVM TEGEVM MR, Arusiani Ambr. 460 leua b therae testatur Priscianus

Pybc, Arusiani Gud. PANTHEREA Py pan

nec non et gemini custodes limine ab alto
praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonum memor et promissi muneris heros.
nec minus Aeneas se matutinus agebat.
filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.

465

congressi iungunt dextras mediisque residunt
aedibus et licito tandem sermone fruuntur.

rex prior haec:

'maxume Teucrorum ductor, quo sospite numquam
res equidem Troiae victas aut regna fatebor,
nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
exiguae vires: hinc Tusco claudimur amni,
hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis
iungere castra paro, quam fors inopina salutem

470

475

TESTIMONIA.

465 'nec m. interea 466 Probi inst. I 4, 14 et... fruuntur' Priscianus 922 'maxime T. d.' Probi inst. I

463 'hospitis A. s.' Servius Aen. VIII 532 se m. a. Aeneas' schol. Lucani III 499 'filius h. P.' Probi inst. I 4, 13 468 470 Festus v. sospes p. 301 M. 9, 10 Servius Aen. VIII 363 470 sq. 'quo.. fatebor' Priscianus 765 472 Probi inst. I 12, 2 475 sq. 'sed... paro' Servius Aen. VIII 552 475 'sed populos' Claudius Sacerdos I 74

...

VARIA LECTIO.

cuftode b

lumine y1 limine in limine ab arto Mark

461 NECNON continuat M ipso ut ecl. VIII 92 Aen. X 355 XI 881 Macrobius landus ad Statii silv. I 1, 46 propter v. 360. 455 limine aperto Peerlkampus. limine ab alto inter somnia poetae refert Wagnerus quaest. Verg. XXXXI; sed potuit, ni fallor, etiam humile tectum regis alto limine

AE

prae ceteris insigne esse. Ceterum cf. XI 482 462 PROCEDVNT P

V

Praecedent c herile c

468 SERMONI R SHOSPITE P

SE

465 SE MP SESE Ryc 467 jugunt c 470 MAXIME MPybc TEVCRVM R

~

quo/// b

NUMOVA M 472 AT (T mut. in D) M NOMINE

(0 corr. ex V) P 473 tufquo 71 (tufco 72) t'co b 474 imo mg. m. 2

add. b

T

CIRCVMSONAT M armis] AR.. PI ARANS R arcens ‘ali475 S&d c

quot antiqui' Pieriani Arruns 'alii'

INGENTES Rb

ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.

haut procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis.

480

hanc multos florentem annos rex deinde superbo
imperio et saevis tenuit Mezentius armis.

quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni

485

' effera? di capiti ipsius generique reservent!
mortua quin etiam iungebat corpora vivis
componens manibusque manus atque oribus ora,
tormenti genus, et sanie taboque fluentis
complexu in misero longa sic morte necabat.
at fessi tandem cives infanda furentem
armati circumsistunt ipsumque domumque,
obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros

TESTIMONIA.

490

...

478 'haut

...

saxo' Probi inst. I 9, 3

480 'gens b. p.' Arusianus p. 217 L. 'iugis i. E.' Arusianus p. 236 L. 483-486 'quid effera? mortua ora componens' Pompeius 453 L. 484 'di reservent' Macrobius Sat. IV 6, 19 'di c. i.' fragm. de quant. 11 p. 504 Endl. 485 sq. mortua manus 'Servius Aen. X 714 486 Nonius 260, 26 'componens 489' 'infanda f.' schol. Hor. serm. I 6, 43

...

485 Macrobius Sat. IV 4, 16 manus' Servius Aen. I 374 Servius Aen. XI 854

...

VARIA LECTIO.

477 affref c1 affeef c2 adfer z

'legimus igitur et affert et affers t

Servius 478 HAUD Mbc 479 agillinae (gi in ras., g corr. ex c u'

vid.) b agilline c lidia be

mezentiVSARmis R

R

480 iugis] LVCTIS R MEZZENTIVS M me.zentiuf b

482 SEVIS M 483 INFANtiranni b 484 dii y

IPSIVS. 486

infundaf, ut vid., 21 CR 485 quin, i. e. quine : cf. VII 299 ETIAM-- R MANibus R horib, c Hoc versu finitur pagina lacera in R 487 FLVENTES M fluentif (f eras.) y

492 CAEDEM Ry CAEDEM M: cf. 709 XI 648. 729