primus ab adversa conclamat mole Caicus:
'quis globus, o cives, caligine volvitur atra?
ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis
condunt se Teucri portas et moenia complent.
namque ita discedens praeceperat optumus armis
Aeneas: siqua interea fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem neu credere campo;
castra modo et tutos servarent aggere muros.
ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
obiciunt portas tamen et praecepta facessunt
armatique cavis expectant turribus hostem.
Turnus ut ante volans tardum praecesserat agmen

35

40

45

TESTIMONIA.

35 schol. Lucani III 756 36 'quis... cives' Servius Aen. I 615 37 sq. 'ferte ... adest' Macrobius Sat. VI 6, 16 'heia. portas' Servius Aen. IX 675 38 'hostis... ingenti' Probi inst. I 13, 2 'hostis a. e.' Probi inst. I 9, 6 40 sq. 'namque Aeneas' Nonius 372, 3 41 'si ... fuisset' Donatus ad Ter. hec. III 3, 26 schol. Veron. 82, 28 44 Nonius 268, 16 47-50 Macrobius Sat. V 1, 11 47 Donati ars I 5, 3 volans' Diomedes 430 Maximi

Victorini ars 17

"Turnus

...

VARIA LECTIO.

h

35 caicuf b 36 CIVIS ut vid. F 37 cf. IV 594 ASCENDITE P ASCENDITE, in mg. alibi SCANDITE Mm afcendite, al & afcandite y

S

ETSCANDITE (ecscandite?) Rbc, Macrobii exempl. ETCANDITE F 38 ADEST. HEIA' M ADEST. HEIA. FP 'hostis adest eia: hic distinguendum... alii hostis adest: heia legunt. Alii eia non a persona ad personam dictum putant, sed ipsum poetam quasi actu rei et imaginatione exclamasse' Servius. De elisa in heia vocali cf. Lachmannus Lucr. 164 CLAMOR F OMNIS (I corr. in E) P omuef y

T

E

39 CONDVN F CONPLENT FMRyc 40 defcedenf y1 difce.denf b OPTVMVS R OPTIMVS FMPyc obtimuf b armif (mif m. 2 in ras.) y armis testatur Servius 41 FVISSET P 42 ftruere (u m. 2

S

A

viginti lectis equitum comitatus, et urbi
inprovisus adest; maculis quem Thracius albis
portat equos cristaque tegit galea aurea rubra.
'ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?
en' ait et iaculum attorquens emittit in auras,
principium pugnae, et campo sese arduos infert.
clamorem excipiunt socii fremituque secuntur
horrisono: Teucrum mirantur inertia corda,
non aequo dare se campo, non obvia ferre
arma viros, set castra fovere. huc turbidus atque huc
lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.

ac veluti pleno lupus insidiatus ovili

quom fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,
nocte super media (tuti sub matribus agni
balatum exercent, ille asper et improbus ira.

50

55

60

TESTIMONIA.

48 'viginti..

55 Teucrum fovere' Nonius 311, 31

comitatus' Servius Aen. X 21
56 sq. 'non

59 sq. 'ac caulas' 60 Priscianus 776 'cum caulas' schol. exercent' Priscianus 1210

corda' Diomedes 435
57 sq. 'huc... quaerit' Nonius 237, 30
Macrobius Sat. IV 5, 8
Hor. epod. II 45 61 sq. 'nocte
61 nocte s: m. "
Arusianus p. 260 L.

...

VARIA LECTIO.

volans interpretor ut qui ante volaret: vulgo iungunt. AGME FM 48 lectof bl

kampus 49 sq. cf. V 565 sq. 49 quã cl (V post. in ras.) R EQVVS P EQUUS FMybc QVIS Pbe etquif, at ec y IVVENIS MR

ut . . . praecesserat concomitantibus urbi Peerl

traciuf yc 50 EQVVS GALEAM M 51 ET 52 ADTORQVENS CAMPIS R

oftem y

FRC INTORQVENS M ut X 323 53 prinCIPIVM F arduos alicubi' teste Pierio ARDVVS FMPRybc

54 CLAMOREM

MPуlbcy CLAMORE Ry2 claMORE F clamorem... legitur et cla

A

atque illuc Nonius 58 VIA F 60 QVOM PI CVOM P2 CVM FMRybc IMBRES MRy2bc imbris Priscianus 61 media.. y midia c

LA

62 BATVM F INPROBVS Pybc

saevit in absentis, collecta fatigat edendi
ex longo rabies et siccae sanguine fauces):
haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
qua temptet ratione aditus et qua vi clausos
excutiat Teucros vallo atque effundat in aequor?
classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,
invadit. sociosque incendia poscit ovantis
atque manum pinu flagranti fervidus implet.
'sic vos, o lecti, ferro qui scindere vallum
apparat et mecum invadit trepidantia castra.'

65

70

72

146

147

TESTIMONIA.

63 sq. 'collecta ... fauces' Nonius 304, 8- 64 'et... fauces' schol. Lucani VI 553 65 'haud a. m.' Marius Victorinus 2462

146 sq. Macrobius Sat. V 9, 3

VARIA LECTIO.

63 abfentef c

rinus HAVT PRY1

65 HAVD FMbc, et sic scribi iubet Marius Victo

V

MOROS (V sup. m. rec.) F: moeros?

tuendi c 66 IGNES CVNCVNT P DVRVS Pyl: cf. V 5, sed contra VI 54. haeret m Distinxi ut Peerlkampus: cf. 399. ardet, Qua ceteri 67 TEMTET M aut Wagnerus qua vi proposui in emend. Verg. 16 QVA VIA FMybe QVAE VIA P QVAEVIA R qua vice Withofius 'qua via... legitur tamen et quae via, et est sensus absolutior'

L

Servius CAVSOS F 68 ADQVE R

M

cũ

N

EFFVDAT F

aequor ybc AEQVOR P AEQVM F AEQVV MR aequum Servii Par. (deest glossa in Regin.): cf. V 456 VII 781 X 444.451.569.665 XI 599.746 XII 333. 501. 614. 710 69 QUAE M 70 cirfepta (cir m. 2 in ras., cũ sup. m. 2) b CLAVSAMCIRCVM R: cf. 67 OVANTES MRC

I

71 INCENDA P incendia (a m. 2) y manu 72 MANV Pyl

146 lecti ferro

72 ADQVE R PINVM Pyl FRAGLANTI Pу1 FRAGRANTI M Post v. 72 inserendos esse 146 sq. in emend. Verg. p. 14-16 demonstrare conatus sum. sic proposui l. 1. SED libri et Ladevicus uos electi m male coniungit Servius QVISCINDERE FMPRybcy quis scindere vulgo 147 Appar at (r in ras.) b Appar& y non vel haud parat Ladevicus

ín

T uadit (corr. m. ant.) c

REPIDANTIA F

tum vero incumbunt (urget praesentia Turni),
atque omnis facibus pubes accingitur atris.
diripuere focos; piceum fert fumida lumen.

taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.

Quis deus, o musae, tam saeva incendia Teucris
avertit? tantos ratibus quis depulit ignes?
dicite. prisca fides facto, set fama perennis.
tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
vocibus his adfata Iovem: da, gnate, petenti,
quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
*[pinea silva mihi, multos dilecta per annos]
lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,

73

75

80

85

TESTIMONIA.

73 Servius Aen. IV 397 'urget p. T.' schol. Iuven. XIV 63 76 'commixtam ... favillam' Isidorus orig. I 36, 9 'commixtam V. mittit ad a. f.' Beda de trop. 380 C. 83 'da n. p.' Arusianus p. 224 L. XII 59 88 Servius Aen. IV 373

79 sq. Servius Aen. II 804
85 'pinea s. m.' schol. Iuven.

" cum c. e. 'Servius Aen. XI 343

VARIA LECTIO.

74 ADQVE R

76 VOLCANVS (0 corr. in V) P

73 urg.et b uulcanuf yc Vulcanus mittit ad astra Isidorus 77 Qui y QVI P faeua. (a posl. m. 2) y 78 IGNES MP271c IGNIS PIRb 79 SET M SIT R SED Pybc 80 ab Ida Servius Aen. II 804 81 AENEA R 82 GENETRIX FERTVR R BERECYNTHIA MRy berechintia bc 'Berecyntia... a monte Phrygiae Berecynto, cuius ultima syllaba caret aspiratione' Servius 83 HIS P a fata y affata (f pr. in ras.) b affata c

DA M
હૈ

gnate c, Menag. alt. NATE MPRyb petendi c1

84 Quo b Quot cl

olimpho b 85 dittographiam habeo versuum

86 sq., sed eam ipsius poetae manu prima in schedas coniectam ut

VI 716

Heynius.

85 SILVA MIHI. M

DELECTA M 86 sq. delendos censebat 87 que om. c acenif y

eras.) y

88 hanc Heynius

laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.

solve metus atque hoc precibus sine posse parentem:
ne cursu quassatae ullo neu turbine venti
vincantur, prosit nostris in montibus ortas.'

filius huic contra, torquet qui sidera mundi:

'o genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?
mortaline manu factae inmortale carinae.
fas habeant certusque incerta pericula lustret
Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?
immo ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
mortalem eripiam formam magnique iubebo
aequoris esse deas, qualis Nereia Doto

et Galatea secant spumantem pectore pontum.'
dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,

TESTIMONIA.

92 'prosit .. ortas' schol. Iuven. IV 36

Donatus ad Ter. eun. I 2, 112. 122. 3, 73. IV 6, 27 95-97 'mor

taline Aeneas' Isidorus orig. II 30, 8 Servius Aen. IX 7

94 'aut. . istis'

97 'cui

potestas'

Nonius 404, 5

99 'quaecumque e. u.' Arusianus p. 227 L. 101 'mortalem e. f.' Probi inst. I 7, 3 102 sq. 'qualis 104-106 Macrobius Sat. V 13, 22

...

pontum'

aptius videtur Ne y NEU MRb, ut 42: cf. Wagneri quaest. Verg. CVRSVS P quaffate y 92 p///fit c

XXXVI 14

V

94 qo y

rif supraser. b trahis, Servii Regin. Lips. uocas trahis eiusdem Paris.:

IMMORTALE R

e

cf. V 709 QUIT M 95 facte y 97. 98 inverso ordine R 98 tenebat ut vid. y 99 OLEM M1 .uaferit y undas Moret. sec. 'undis... alii legunt evaserit undas'

Servius, undis testa

I

tur Arusianus. 100 ducem] DVCEMET R UEXERAT M 102 quales aliquot antiqui' Pierii et multi' Burmanniani: et puto aut hoc restituendum aut v. 103 secat scribendum aut totum v. 103 omittendum esse. NEREIA (A in ras.) R

DOTO (D in ras.) R dote c 103 AVT R 104-106 ftygi. (1 post. m. 2) y

= X 113-115 104 it c