Imágenes de página
PDF
ePub

bant, devint la propriété des sires de Hornes, par le mariage de Guillaume, sire de Hornes, avec Marguerite, dame de cette terre, fille de Thierry de Montbéliard, qui l'avait obtenue par son alliance avec l'illustre maison de Clèves à qui appartenait le comté de Teysterbant. Les ruines de l'antique manoir des seigneurs d'Altena étaient encore debout à la fin du dernier siècle. Le géographe Bachiene les a fait graver.

La terre d'Altena comprenait, outre la ville de Workum, les villages d'Almkerk, de Gyzen, de Ryswyck, de Neer-Eyl, d'Op-Eyl, d'Uiterwyck, de Waardhuizen, d'Emmichoven, de Sleeswyck, etc.

Le pays de Putten (1), un des plus anciens domaines de la Hollande, entra dans la maison de Hornes par le mariage de Guillaume, sire de Hornes, avec Ode, fille de Nicolas, seigneur de Putten, et d'Alix, dame héritière de Stryen. Il comprenait, outre la ville de Geervliet, les villages de Zuidland, Spykens, Hekelinge, Simons-Have, Biert, Koorndyck, Piershil, et, de l'autre côté de la Meuse, le bailliage de Portugaal, et la commune de Bommel. La

in den jare 1332, de overigheid van deeze plaatse kogt van Didrik, graaf van Cleef, en werdt toen een hollandsch leen; en heeft de heerlykheid, van den jare 1155, toegekomen aan de heeren van Hoorn; maar in den jare 1600 heeft vrouwe Walburge, weduwe van Philips van Montmorency, grave van Hoorn, de heerlykheid van Altena aan de heeren staaten van Holland voor twintig duizend guldens verkogt; zoo dat die nu heeren zyn van de stad Workum en de heerlykheid van 't land van Altena. » L'auteur s'est trompé sur le prix de la vente qui était de 90,000 florins.

Nous donnons plus loin l'histoire du comté de Teysterbant et des anciens seigneurs d'Altena. (1) Le Vaderlandsch Woordenboek, de J. Kok, en parle en ces termes : « Het land van Putten, eene landstreek van merkelyke uitgebreidheid, in Zuid-Holland, voor een gedeelte, gelegen ten zuiden van de oude en de nieuwe Maazen, ongetwyfeld, is dit een der oudste eerlyke goederen van Holland. Reeds voor bykans zeven honderd en vyftig jaren vindt men van de heeren van Putten gewag gemaakt. Geduurende een tydverloop van ruim vier honderd jaren vindt men eenen volgreeks van heeren van dien naam vermeld. Naar lang in de magt van byzondere eigenaars geweest te zyn, wierd de heerlykheid ten langen laatste met de graaflykheid vereenigd. De grond des landschaps is zeer vrugtbaar; men ontmoet er zeer veele voortreffelyke koorn en weilanden, een ruim bestaan geevende aan de werkzaame ingezeetenen. De regering bestaat uit den ruwaard, zynde gemeenlyk een persoon van hoogen rang, en negen leenmannen; de zelven is een sekretaris toegevoegd. De vierschaar wordt gespannen te Geervliet, in het hof van Putten. Daarenboven heeft men er een kollegie, het dykgeregt betreffende, van opperdykgraaf en hoogheemraaden, die insgelyks ten hunnen dienste eenen sekretaris hebben. Het land van Putten wordt verdeeld in : 1o Putten binnen den Ringdyk; 2o Putten buiten den Ringdyk; 3o Putten over de Maaze; en 4o Putten over Flakkée. Geervliet is de eenige plaats binnen deeze landstreek, die de naam van stad voert. Men vindt er, daarenboven, een groot getal dorpen en heerlykheden. Van overoude tyden vondt men er een dorp insgelyks Putten geheeten, 't geen waarschynlyk aan 't geheele land zynen naam heeft medegedeeld; doch zints eene geweldige overstrooming, ligt hetzelve, eeuwen lang, onder het water begraaven.

résidence des seigneurs de Putten ou de leurs baillis, c'est-à-dire ruwaert, était à Geervliet.

Le pays et comté de Stryen (1) entra dans la famille de Hornes de la

α

(1) Le pays de Stryen, dit Wastelain dans sa Gaule belgique, ne nous est connu que par une charte d'Hilsunde (Mir., Dip., t. 1, p. 146), qui en était comtesse et avait épousé S. Ansfride, lorsqu'il était comte de Teysterbant. Cette dame, de l'avis de son mari, fonda l'an 992 le monastère de Thorn, proche de la Meuse, où elle se consacra à Dieu avec sa fille. Les terres qu'elle donna à ce monastère, montrent l'étendue de son comté de Stryen. Il comprenait l'île de Beyerland, alors continent, le territoire de Biesbos, submergé l'an 1421, avec soixante-douze villages, ceux de Berg-op-Zoom et de Breda. Les bornes de ce comté sont le Teysterbant, au nord, le Vasda ou Zélande, au couchant, la Campine, à l'orient, et le pays du Rhin, au midi. » Butkens n'a pu recueillir que peu de documents sur cet important comté. « Ce que je trouve, dit-il, de plus ancien, est une Beatrix, dame de Stryen, de laquelle, en l'an 1199, en certain recueil est parlé en cette sorte: Beatrix, domina de Stryen, dat in eleemosynam fratribus S. Templi decimam omnem in dominio suo de Oosterhout, eam liberè perpetuis temporibus possidendam, ut Deum incessanter pro animo parentum suorum et hæredum et sororis suæ Adæ orent, etc. Willaume, sire de Stryen, son successeur, vivait ès années 1235, 1243, 1253 et 1259, qui laissa Guillaume deuxième, sire de Stryen, Hugeman, tige des sires de Zeevenbergen et Gérard, sire de Celishouck. L'aîné laissa quelques filles; le second fut père de Guillaume, à qui le sire de Stryen, son oncle, donna toute la terre, moeres et prés, gisants en l'Ockerbeke et Lindonck, des deux côtés et entre la Marcke et la Saluwe aux deux bouts, tous ainsi comme l'Ockerbeke court hors ladite Marcke, vers la Spange, et comme ladite Spange court hors la Saluwe et vient rencontrer l'Ockerbeke jusqu'aux terres du sire de Breda, comme l'on voit par lettres sur ce données en l'an 1290, jour de S. Lambert; c'étaient les anciennes bornes de la seigneurie de Zeevenbergen. »

Le pays de Stryen souffrit considérablement des inondations de l'année 1421 et fut endigué de nouveau en 1436 par Jacques, seigneur d'Abcoude, qui tenait tout ce vaste pays du chef de son aïeule Jeanne DE HORNES, fille de Guillaume susdit. « Het land van Stryen, lit-on dans le Dictionnaire de Kok, gelegen in Zuid-Holland, strekkende, ten oosten, langs de Kil, welke uit het hollandsch Diep naa de oude Maaze loopt, en ten zuiden langs het gemelde hollandsch Diep, hadt, in vroegere dagen, eene geheel andere gedaante en merkelyk grooter uitgebreidheid, eer nog de bekende geduchte overstrooming de groote zuid-hollandsche waard meestal onder water hadt gezet. Het voerde den titel van graafschap, waeronder het land van Zeevenbergen, Geertruidenberg, de baronny van Breda en Bergen-op-den-Zoom behoorden. Niet verre van Oosterhout, in de baronny van Breda, ziet men nog eenige overblyfsels van het huys te Stryen, de gewoonlyke verblyfplaats der graaven van het gewest. Al vroeg vondt men Stryen onder naam van graafschap vermeldt. Volgens de aloude kronyken zou zeker Witger, neef van de befaamde S. Geertruid, 't eerst de landstreek, als zoodanig, beheerdt hebben, van den jaren 664 tot in den jare 750. Sedert behieldt het den titel tot omtrent den aanvang der derthiende eeuwe, wanneer het denzelven schynt verlooren te hebben, ter gelegenheid eener verdeelinge in de landen van hetzelve voorgevallen. Stryen kwam nu aan andere geslachten, door huwelyksverbintenissen der eigenaren. Als den laatsten van deeze, vinden wy vermeld heer Jakob van Gaasbeek, heer van Putten en Stryen. Deeze zonder kinderen overleden zynde, verviel het distrikt aen de graaflykheid van Holland, en wierdt een afzonderlyk baljuwschap; hoedanig het tot heden toe gebleven is.

a

Stryen, eene heerlykheid en dorp, in het straks gemelde baljuwschap gelegen, bestaande de heerlykheid uit verscheidene polders, vinden wy, volgens zommigen, op ruim vier-en

même manière que la seigneurie de Putten, c'est-à-dire par le mariage de Guillaume, comte de Hornes, avec Ode, dame héritière de Putten et de Stryen. Ce comté a pris son nom de la petite rivière de Stryen qui formait la limite du Brabant, du côté de la Hollande. Il comprenait l'île de Beyerland et tout le territoire de Biesbos, ainsi que soixante-douze villages, parmi lesquels on distinguait Berg-op-Zoom et Breda, qui devinrent bientôt des places fortes et villes florissantes. A la fin du dernier siècle, on voyait aux environs d'Oosterhout quelques restes de l'ancienne demeure des comtes de Stryen. Le comté de Stryen était compris dans la réclamation que fit Maximilien DE HORNES à la chambre impériale de Spire, lors de l'extinction de la branche aînée de sa famille.

La baronnie de Cranendonck (1), immense terre, à une lieue de la ville

dertig, of, volgens andere, en, misschien, naauwkeuriger opgave, op ruim zes-en-dertig honderd morgens lands begroot. Van wege de vrugtbaarheid des gronds, is het getal der huizen, van tyd tot tyd, vry sterk, te weeten, van twee honderd vier-en-zestig tot ruim drie honderd vyftig, toegenomen. Het dorp van dien naam, 't welk een weinig landwaarts ten noorden van het hollandsch dorp ligt, is vry groot en aenzienlyk, hebbende eene eigen kerk, en eene bekwaame haven voor de binnenlands vaarende schepen.

D

(1) La terre de Cranendonck est un des beaux domaines que la maison de Hornes ait possédés. Son importance mérite de notre part une attention toute particulière. Deux écrivains en ont parlé d'une manière satisfaisante, Butkens ou son continuateur, au tome 11 des Trophées de Brabant, page 97, et Bachiene, géographe curieux, dont les ouvrages sont peu connus en Belgique. Comme leurs notices diffèrent, je puis les reproduire ici successivement sans inconvénient. Le continuateur de Butkens estimait que la maison de Hornes est issue de celle de Looz; ce qui n'a jamais été prouvé et, me semble-t-il, ne peut être admissible. « Combien que le château et terre de Hornes, dit cet auteur, soient tenus du comté de Looz, toutefois ceux de cette famille ont possédé tant de grandes et belles terres au duché de Brabant, qu'à bonne raison on les doit ranger entre les premières et plus illustres baronnies dudit pays. A quoi la branche des sires de Cranendonck nous ouvre le chemin. Cranendonck est un bon château, situé tout près de la petite ville de Hamond, à une grosse heure de Weert, et entièrement sur les bornes de la terre de Hornes: sa juridiction comprend les villages de Maarhees, Zuurendonck, Budel et quelques hameaux avec la ville d'Eindhoven. Cette terre fut entièrement donnée en partage à Engelbert, frère de Guillaume, sire de Hornes, qui par ensemble sont nommés en diverses chartes avec Thierry, sire d'Altena, ès années 1212 et 1224, et en l'an 1227: In nomine Sanctæ Trinitatis, etc., ego Theodoricus, Dei gratiá dominus de Altena, omnibus, etc., quòd nos de consensu nepotum nostrorum, Wilhelmi videlicet de Hoern et Engelberti fratris sui, etc. En l'an 1240, une autre charte parle ainsi : Ego Wilhelmus, dominus de Hoern, universis, etc., quòd ego et frater meus Hingelbertus, miles consanguinei nobilis viri Theodorici, domini de Altena, etc., concessimus et ratam et gratam habemus et habebimus in perpetuum eleemosynam quam præfatus avunculus noster charissimus. Engelbert laissa deux fils et une fille, Sophie, femme de Jean, sire de Heusden; les fils furent Guillaume et Daniel, qui eut en partage la terre de Goor, et laissa grande postérité. L'aîné, Guillaume, fut sire de Cranendonck qui en l'an 1271, se constitua pleige envers Jean I, duc de Brabant, avec Arnoud de Looz, sire de Steyne, et autres, pour Guillaume, sire de Hornes, son cousin-germain. Il est encore mentionné ès années 1260 et 1282, eut à femme Élisabeth, fille d'Arnoud de Looz, sire de Steyne, et de Marie

de Weert, comprenait quatre beaux villages, Budel, Maarhees, Zuurendonck et Gastel. Elle doit son nom au château qui fut la résidence de ses premiers seigneurs ou feudataires. Dès le XIIe siècle elle appartenait aux sires de

de Fauquemont. De laquelle il procréa Guillaume, sire de Cranendonck, qui en l'an 1307 est mentionné aux registres féodaux de Hollande, et en l'an 1310, scella à trois huchets le traité de mariage entre Renaud, jeune comte de Gueldre, et Sophie Berthout de Malines. Mais il mourut sans hoirs et lui succéda sa sœur, mariée à Guillaume, sire de Seevenborn, qui portait de gueules à la croix ancrée d'argent: aux registres de Bruxelles il est qualifié de sire de Cranendonck. Il laissa Guillaume, Nicolas et Jean, successivement sires de Cranendonck; l'aîné est mentionné ès années 1354; Nicolas le second, en l'an 1561, et Jean le troisième fils, sire de Cranendonck, ès années 1372 et 1382. Celui-ci épousa Marguerite de Merode, laquelle ne lui donna aucun enfant, et étant veuve, elle se remaria à Jean de Schoonvorst, sire de Montjoie. Par la mort de ces trois frères, la terre de Cranendonck succéda à leur sœur Élisabeth, mariée à Jean de Rodemach, sire de Millenberg, desquels fut procréé Guillaume, sire de Millenberg, de Seevenborn, de Cranendonck, qui portait parti, à droite, de Rodemach, fascé de six pièces d'or et d'azur, et de Seevenborn et Cranendonck, écartelés à gauche. Il est mentionné en l'an 1398 et 1399, et semble avoir vendu la terre de Cranendonck à Jean de Schoonvorst, le jeune sire de Montjoie, fils de Jean et de Marguerite de Merode, mentionné ci-dessus; mais il n'eut aussi d'enfants; par où Jacques, sire d'Abcoude et de Gaesbeek, comme mari de Marguerite de Schoonvorst, succéda en l'an 1434 et encore après eux, Marie de Schoonvorst, femme de Jean de Gavre. En l'an 1460, celle-ci vendit la terre de Cranendonck à Jacques, comte DE HORNES, qui la céda à son fils Jacques, comte DE HORNES, en l'an 1470, et celui-ci la transporta en l'an 1482, à Frédéric d'Egmont, sire d'Isselsteyn, de qui la postérité a possédé cette terre jusqu'à Anne d'Egmont, comtesse de Buren, qui la porta avec autres grands biens, au prince d'Orange, son mari. »

Voici l'extrait du géographe Bachiene :

« Cranendonck, een baronie of baander heerlykheid op de uiterste grenzen van Peelland, reekende met haar onderhoorig rechtsgebied, aen 't bisdom Luik. Langen tyd, en alreeds voor de twaalfde eeuw, werd zy bezeten by 't graafelyk huis van Hoorn: welker graafschap, nu aan den bisschop van Luik behoorende, ten zuid-oosten daar aanpaald. Dan, daarna, door 't huwelyk van prins Willem I, met Anna van Egmond, aan 't vorstlyk huis van Oranje gekomen, was 't mede begrepen onder de nalatenschap van prins Willem III, koning van Groot-Britanje, en is, by de deelings dezer nalatenschap tusschen van Brandenburg en Nassau-Dietz, aen 't laatste toegevallen des, de jegenwoordige prins Willem V, van Oranje, erfstadhouder, thans deze baronie bezit. Zyne Hoogheid heeft als baron alle de geestelyke goederen dezer baanderye : en, het recht van aanstelling van drossaart, schepenen en sekretaris, ook van predikanten, kosters en schoolmeesters. Deze geheele baronie behelsd in zich, 518 morgen bouw en weiland, en 513 huizen. << 'T slot Cranendonck, 't welk zynen naam aan dezelve medegedeeld heeft, dewyl de vroegere heeren hun verblyf daarop hielden, was een zeer oud en sterk gebouw, staande in een bosch, dat noch in wezen is, en 't Cranendonsche genoemd werd. 'T is door den tyd, nadat door zyne eigen bezitteren niet meer persoonlyk bewoond werd, vervallen, en eindelyk, in 1673, door de Franschen, die 't muurwerk hebben doen springen, ten eenemaal verwoest, des niet meer dan gebroken stukken daar van te zien zyn.

«

« Tot deze baronie behooren vier dorpen, Budel, Maarhees, Zuurendonk en Gastel.

[ocr errors]

Zy hebben samen een en denzelven drossaart, die te gelyk stadhouder der leenen en schout dezer geheele heerlykheid is, en die eenen stadhouder onder zich heeft. Dan, ten aanzien der rechtsoefening, zyn deze vier dorpen tot twee byzondere rechtbanken gebracht, waarvan de eene, welke Budel byzonderlyk betreft, uit zeven schepenen bestaat, en de andere mede uit

Hornes, et elle devint l'apanage principal d'un de leurs cadets qui ne l'ont gardée qu'un siècle; un mariage la porta dans la famille des sires de Millenberg. Plus tard elle revint à ses anciens feudataires et fut de nouveau la pro

zeven schepenen, welke drie uit Maarhees, drie uit Zuurendonk en een uit Gastel verkoren worden. De sekretaris dezer heerlykheid bekleed dit ampt in de beiden gerechtsbanken.

« Budel, kortheidshalve Buul of Buel geheeten, is het grootste en aenzienelykste onder de dorpen der baronie Cranendonck. Immers, word 't hans tot deze baronie mede gerekend, maar anders was dit voorheen eene vrye heerlykheid op zich zelven, tusschen Brabant en Luikerland gelegen, zonder tot 't een of ander te behooren. Vermoedelyk was Budel een ryksleen : hoedanige veel meer andere heerlykheden in de Nederlanden worden aangetroffen. Zekere Jan van Schoonvorst, die vry-heer daar van was, heeft de eerste deze heerlykheid onder de bescherming van Brabant gebracht, en aan 't kwaartier van Bosch gehecht, in den jare 1425, onder beding dat dezelve, ten allen tyde aan 's lands kost betaalen zou, half zoo veel als de drie dorpen Maarhees, Zuurendonk en Gastel gezaamlyk. En deze voorwaarde is daarna door keizer Karel V, in 1526, en door deszelfs zoon Filips II, in 1557, bevestigt, gelyk mede door de Algemeene-Staaten, in 't jaar na den Munsterschen vrede, den 17 maart 1649, toen zy als grondheeren bezit daar van genomen hebben, 't welk tot heden word in acht genomen.

<< Dit Budel is 't eerste dorp daar men, uit Luikerland komende, den staaten bodem betreed. « Het is stadswyze schier huis aen huis betimmerd, en onder de huizen zyn sommigen cierlyk gebouwd. Ook is de kerk redelyk groot, en heeft een zwaaren toren die door een zeer hoog spits gedekt is. De gereformeerde gemeente is de grootste, die elders in de geheele majorie gevonden word. Dewyl de gemeene landweg der voerkarren daar door loopt, is daar het uiterst admiraliteits komptoir der konvoyen en licenten, welks ontvanger, kontrolleur en kommiesen, benevens meerdere bedienden, die door de kamer op de Maas worden aangesteld, en alle van den hervormden godsdienst zynde, eene merkelyke vermeerdering aan die gemeente byzetten. De predikant van Budel heeft mede onder zyn opzicht, de kleine gemeente van Gastel, hoewel daar geen openbaare dienst geschied. Ook woonen te Budel veele voerlieden die met hunne eigen karren, de waaren uit 's Bosch naar Maastricht, Aken en Luik overbrengen. De meeste inwooneren geneeren zich van landbouw; dan onder dezelve bevinden zich veele kramers die 't gansche land aflopen. Van daar is een soort van erfgerucht, dat dit dorp zyn naam zou ontfangen hebben van den buidel, dewyl de inwooneren met hunne koopwaaren omreizende, veel met den geldbuidel omgaan.

Maarhees, eigenlyk Moerheze, naar de bygelegen moeren of turfgronden der Peel, dus toe genoemd, mag niet verwaard worden met Maashees, 't eerst voor aan liggend dorp in 't land van Kuik, aan de Zuiderzee. Dit dorp ligt een groot half uur gaans ten noorden van Budel, ende vervat 124 huizen. De predikant van Maarhees heeft Zuurendonk tot zyne kombinatie-plaats, gelyk ook in de beide kerken, waarvan die van Zuurendonk grooter dan die der hoofdplaats is, moet gepredikt worden.

<< Zuurendonk of Zoerendonk, een half uur gaans zuid-westwaard van daar, heeft 96 huizen. << Dit dorp ontleent zyn' naam van eene beek, die de Zuur of Zoer genoemd word, en oostwaard daar voorbyloopende by Hees in de kleine Aa valt.

«

Gastel, nader by Budel gelegen, is 't kleinste der vier dorpen dezer baronie, hebbende niet meer den 34 huizen aldaar; is geen kerk, wordende de weinige gereformeerde inwooneren, tot de gemeente van Budel gereekend. Dit Gastel moet onderscheiden worden van Oud en NieuwGastel, in 't markgraafschap Bergen-op-Zoom, als mede van Gasselte, in 't landschap Drenthe, en van S. Machiels-Gastel en Gestel by Eindhoven, welker naamen met dezen zeer gelykluidende zyn.

« AnteriorContinuar »