d'Altena, eut prêté foi et hommage, pour elles, à Jean III, duc de Brabant, en l'année 1333. L'acte d'inféodation que nous donnons plus loin, en original, sous l'article qui concerne Guillaume DE HORNES, nous fait connaître ces particularités : Nous Jean, duc de Lotharingie, de Brabant et de Limbourg, dit cet acte, faisons savoir que noble homme Guillaume, seigneur de Hornes et d'Altena, notre neveu et homme, nous a donné ses villages de Hees et Leende, comme biens privés, et que nous les lui avons remis à l'effet de les tenir, lui et ses héritiers, de nous et de nos successeurs, conformément aux usages féodaux de la cour de Brabant, etc. Hees et Leende étaient donc primitivement des alleus, et la nature de cette propriété n'a été changée que par l'acte d'inféodation du duc de Brabant. « Il arriva un temps, dit Merlin dans son « Répertoire, où les particuliers qui possédaient des terres en alleu, se « déterminèrent à les changer en fief, à cause des avantages à ce nouvel « ordre de propriété. En effet, ceux qui tenaient des terres en fief, jouissaient de très-grandes prérogatives. » Au reste, ces deux villages n'ont pas cessé depuis de former une seigneurie indépendante. Le seigneur y avait haute, moyenne et basse justice; il avait son écoutète et sa cour qui hutte of kleine herberg langs den gemeene reiweg staande, die met de naamen van eerste, tweede en derde hutte van elkander worden onderscheiden. Ook word de eerste, naast by Eindhoven, de Aalster; de tweede, de Leender; en de derde, de Hamondsche Hut geheeten. Eigenlyk is de laatstgenoemde, voor eenige jaren te niet geraakt, weshalven men aldaar een paal in deszelfs plaats gesteld heeft, die daerom met den naam der Hut-Paal gemeenlyk bekend is. « Zoodra men de eene hut voorbygegaan is, krygt men de andere in 't oog, gelyk, by donkere avonden, het licht dat door de bewooneren dezer hutten ontstoken word; want de zelve hutten, als ware, tot baaken dienen, om niet, terwyl de wegen in deze heide te wonderlyk door elkander geslingerd zyn, van den regten weg afted walen. Voor omtrent 30 of 40 jaren, was over deze heide de gewoonlyke route der post-chaisen, tusschen 's Bosch en Maastricht, die dan in den zomer haar middag, en in den winter haar nacht verblyf hadden, in eene groote herberg, te Everbeeke, een buurtschap op de zyde van Hamond. Dan, daar na is deze route, meerder gemakshalve, langs de dorpen Aalst en Waalre, en vervolgens door Valkenswaard op Achel verlegt. « Sterksel, oostwaard van Leende, in de heide gelegen, is geen kerkdorp, maar een enkele buurtschap, bestaande uit vyf hoeven, met 102 morgen lands, behalven de heide, daaraan onderhoorig. Des niet te min, is zy eene vrye heerlykheid, behoorende aan de ryke abtdy Everbode, in 't kwartier van Leuven, naastby Sichem gelegen, welker abt, in den tyd aldaar een drossaart aansteld, die te gelyk sekretaris is, en zeven schepenen, uitmakende 't gerecht dezer heerlykheid. De abtdy bezit de gemelde vyf hoeven in eigendom. Dewyl, uit zekere oopen brief des jaars 1220 blykt, dat Sterksel door een der heeren van Hees en Leende aan de abtdy geschonken zy, besluit men daaruit, met recht, dat deze plaats weleer eeu gedeelte der heerlykheid van Hees en Leende heeft uitgemaakt. Aldaar is noch kerk, noch kapelle, en dewyl daar beneven alle de inwooneren van de roomsche religie zyn, word aldaar door geen een' der naburige predikanten eenige dienst verricht. In de nabuurschap van Sterksel ligt een denne bosch. » Bachiene, Vad. Geog., t. iv, p. 574 et suiv. connaissait de toutes matières féodales. La justice se faisait en son nom, et il s'était réservé le droit de créer et d'instituer sept échevins qui, à l'instar de la cour féodale, connaissaient de tous cas criminels et de tous déshéritements et adhéritements. S'il avait le droit de vie et son pilori, il avait aussi le droit de grâce, le plus bel apanage de la puissance souveraine. Propriétaire souverain de toute la seigneurie, il avait, en outre, les droits de bâtardise et d'épave, et, seigneur justicier, ceux d'amende et de confiscation. Cette seigneurie avait un château, qui était le chef-lieu et la résidence de ses premiers propriétaires. Les seigneurs de Hees et Leende ayant depuis fixé ailleurs leur résidence, ce château ou motte tomba insensiblement en ruines. Dans chacune de ces localités qui formaient des paroisses distinctes et indépendantes l'une de l'autre, le propriétaire fonda une chapelle, qui fut considérée comme seigneuriale. On ne sait point comment les villages de Hees et Leende sont entrés dans la famille de Hornes, mais il est certain que, dès les premiers temps, ces deux magnifiques terres lui appartenaient, puisque nous voyons dans Miræus, t. iv, page 373, qu'en 1285, Guillaume DE HORNES donna, du consentement de son fils, au couvent de Keysersbosch, le droit de patronage de Hees et Leende, en ces termes: Universis, etc., Willelmus, dominus de Horne et Altena, etc. Noveritis igitur universi, quòd nos, ob nostræ et animarum parentum nostrorum remedium et salutem, jus patronatûs ecclesiarum de Leende et Heeze, cum suis pertinentiis, religiosis personis, priorissæ et conventui de Keysersboch, ordinis præmonstratensis, conferimus, præsente et consentiente Willelmo primogenito nostro, et totaliter jus prædictum transferimus in easdem, ab ipsis perpetuò possidendum. Enfin cette propriété du seigneur de Hornes, ce vaste domaine reçut un agrandissement par la libéralité de Jean III, duc de Brabant, en faveur des enfants de Guillaume DE HORNES et d'Élisabeth de Clèves, ce qui est confirmé par l'historien Butkens, dans ses Trophées, tome 1, page 432, en ces termes : « Au même an (1344), « le duc donna en pleine propriété à Guillaume, Thierry Loef, Arnoud et « Elsbène DE HORNES, ses cousins, enfants de Guillaume, sire de Hornes, « et d'Esbène de Clèves, sa seconde femme, toutes les bruyères et terres << situées aux villages de Hees et Leende, outre le cours du ruisseau, nommé « Scoereken, jusqu'à Hoenreboom, et de Hoenreboom, passant tout tenant << la justice de Mierle, jusqu'à la justice de Philippe de Geldorp, et de là « de rechef jusqu'audit ruisseau Scoereken, le tout parmi une reconnais<< sance annuelle d'une livre noir tournoi. » Si la seigneurie de Hees et Leende est une des plus anciennes propriétés, un domaine primitif de la maison de Hornes, elle y est aussi restée pendant quatre cents ans environ. Le nom de cette seigneurie est devenu historique par la vie agitée de Guillaume DE HORNES, seigneur de Hees et Leende, au xvi° siècle. Clériarde de Genève, marquis de Lullin et époux de Sabine DE HORNES, vendit ces deux villages, dans la première moitié du xvII° siècle. Loon ou Venloen (1), domaine considérable aux environs de Tilbourg, a (1) Avant de donner la description de la seigneurie de Venloen, empruntée à Bachiene, je pense devoir reproduire l'acte par lequel Jean I, duc de Brabant, a transféré, à titre gratuit, cette seigneurie à Guillaume, sire de Hornes. « Joannes Dei gratiâ dux Lotharingiæ et Brabantiæ, universis tam præsentibus quam futuris, præsentes litteras inspecturis, salutem et cognoscere veritatem, quòd nos dedimus et assignavimus plenariè in feodo ad jura terræ nostræ Brabantiæ obtinendo in jurisdictione altum et bassum nobili viro Wilhelmo, domino de Hoerne, militi, villam de Venloen, cum omnibus vulgariter dictis Wastina, thimo, moro et deserto, et cum suis pertinentiis, sitis inter silvam de Endenhout usquè ad vicum qui jacet inter Tilborch et Venloen prædictam transeuntem ad partem orientalem aquæ dictæ de Commeer, tendentem versùs partem occidentalem per fossam dictam de Walterleyden, usquè circà morem dictum dat Wildemeer van Donga et den grondeloosen Meerken, et etiam Merendyck, quod jacet retrò Waelwyck et Baerdwyck, et tertiam partem decimæ de Tilborch et etiam terræ arrabilis in Endenhout cum silvis et pratis. In cujus rei testimonium, sigillum nostrum præsentibus duximus apponendum, cum nostris nobilibus viris ad hoc requisitis, Waltero Berthout, domino Mechliniensi, et Ægidio Berthout, domino de Hoenbeke. Datum anno Domini MCC.LXIX, sabbatho post Ascensionem Domini. » (Butkens. Trop. t. 1, p. 103.) a Venloon, twee uuren gaans noordwaard van Tilburg, word gemeenlyk Loon op 't Zand toegenoemd, ter onderscheiding van Loon in Drenthe, van Hoog-Loon, van Over-Loon en van Neder-Loon, welke alle wel niet in de majorie, maer ten minsten in 't kwartier van 's Bosch worden aangetroffen, hoewel dit dorp, daarom streeks maar blootlyk met den naam van Loon bekent is. « Venloon is zoo veel gezegd als Veen-Loon, en word dit dorp dus toegenoemd, naar de veenen, die noordwaard van daar liggende, aan deze heerlykheid onderhoorig zyn. Dan de andere benaming Loon-op-zand of op 't zand, die meer gemeen is, ziet op den zandigen grond en de zandige heuvels, de gedaante der duinen hebbende, die rondom en naby het dorp in menigte gevonden worden; een bewys dat de grond daar omstreeks meest al schraal en onvruchbaar is. Zy vervat in zich, behalven de heiden en veenen, 557 morgen bouw en weiland. « Deze heerlykheid werd allereerst, in 1269, door Jan I, hertog van Brabant, ter leen uitgegeven aen jonker Willem van Hoorn, aan wiens nageslacht, 't welk zeer veele goederen en heerlykheden in die provincie bezat, dezelve langen tyd verbleven is. De jegenwoordige heer (1791) is Lodewyk-Karel-Otto, prins van Salm-Salm, 't welk zoo veel wil zeggen, als Salm tot Salm, rhyngrave van Kirn en Stein, wildgrave van Duun en Kirbourg, souverein heer van Anholt, hertog van Hoogstraten, ryksgrave van Aalst en heer van Paligny en Ogeviller. Hy is grondheer dezer heerlykheid en bezit, van de heerlyke rechten, regalia, alles, uitgezonderd de souvereiniteit en 's lands lasten, welke aan de Algemeene-Staaten behooren. De regering bestaat uit een drossart en zeven schepenen die alle, benevens den sekretaris en vorster, hunne aanstelling van den heer hebben. Naby 't dorp, zuidwaard van de kerk, heeft de heer een kasteel, dat, wel naar den ouden trant, maar te gelyk zeer voortreffelyk gebouwd is, en van tyd tot tyd met byvoegselen vermeerderd. Aan de voorpoort, boven het wapenschild staat deze latynsche zinspreuk Melius est mori, quam facere contra bonam virtutem; 't welk beteekend: 't is beeter te sterven, dan iets te doen, dat tegen de ware deugd stryd. : fut donné en fief, en 1269, par Jean I, duc de Brabant, à Guillaume, seigneur de Hornes, qui avait dès lors d'immenses propriétés dans ces contrées. Ses descendants ont conservé longtemps la seigneurie de Loon, qui avait son château, son bailli et ses échevins, nommés par le seigneur. L'acte d'inféodation des villages de Hees et Leende nous apprend que déjà avant cette inféodation, le domaine de Venloen était un fief, mouvant de la cour de Brabant, et que, nonobstant l'hommage dû par le seigneur, cette terre était également indépendante. Voert, dit cet acte, bekennen wi, dat wi in den dorpe van Loon gheen recht behouden hebbe, alsoo verre als hy 't te vooren << De gandsche heerlykheid is in twee wyken onderscheiden, die een groot uur gaans van elkander afgelegen zyn, welke met de naamen, het een van 't straats en 't ander van 't vaarts-kwartier, van elkander gescheiden worden. « Het eerste draagt dien naam, naar de landstraat die tusschen 's Bosch en Breda, daar door heen loopt. Van de eene naar de andere dezer genoemde steden, reid dagelyks een tourkarre, welkers ophebbende reizigers, in eene voornaame herberg van dit dorp, als byna in 't midden gelegen, gemeenlyk hun middagmaal houden. Het bereizen van dezen weg, naby 't dorp, inzonderheid baard, ter oorzake van het diep zand, geen klein ongemak, voornaamlyk in drooge en heete zomerdagen. Ook was deez' weg in vroegere tyden gevaarlyk, door struikrovers die in de nabyliggende zandduinen zich plachten te onthouden : gelyk mede zeker gehucht, onder Loon-op-Zand, genoemd de Kets-Heuvel, eigenlyk de Kaas-Heuvel, liggende een uur gaans noordwestwaard van het dorp, naby den zogenoemden Hollandschen dyk, ten kwaade zeer berucht geweest is, door zoodanich slecht volk, dat syn hoofdwerk van steelen maakte. Dan, door de waakzaamheid van de een' en anderen drossaart dezer heerlykheid zyn deze gedeeltelyk uitgeroeid en gedeeltelyk verdreven. « In dit straats-kwartier staat de kerk van Loon-op-Zand, welke een groot en schoon gebouw is, praalende met een hoogen en spitsen toren. Alleenlyk word het schip dezer kerk tot den godsdienst gebruikt, en het choor dient voor het raadhuis, waarin het gerecht zyne vergaderingen houdt. De gereformeerde gemeente word door een eigen predikant bediend, welke van den heer, alhoewel van den roomschen godsdienst zynde, door den weg van kollatie, zyne aanstelling heeft. Voorheen geschiedde dit beurtelings, dan door kollatie van den heer, dan door een vry beroep des kerkeraads, waarin daarna eene vergaderinge gekomen is. « In den jare 1737 ontstond in dit kwartier een zeer felle brand, des te zorglyker dewyl men op dezen hoogen schraalen grond niet dan put of pompwater heeft, niet genoegzaam toereikende om de vlam te blusschen; waardoor 42 huizen, 13 schuuren en eene brouwery geheel verslonden werden. De Algemeene-Staaten hebben, ter eenige vergoeding der schaaden, die op 73,000 gulden begroot werden, den opgezetenen, waar huizen waren afgebrand, voor eenige jaaren kwytslag van alle 's lands lasten toegestaan, waardoor de huizen alle weder opgebouwd zyn, en zelfs zeer vermeerderd; want daar 't getal der huizen 's jaars voor den brand, 564 uitmaakte, zyn na dien tyd 216 daarby gekomen, bedragende nu alle samen in de beide kwartieren en de onderhoorige gehuchten 780. «Het ander, naamlyk het vaarts-kwartier, bestaat gedeeltelyk uit bouwland, maar meest uit veenen die bekwaam turf uitleveren. Dit word het vaarts-kwartier genoemd, naar een vaart of trekvaart, die in 1396 met vergunning van de hertoginne Joanna, door de inwooneren van Loonop-Zand, tot in Dieze gedolven wierd, ten einde hunnen turf naar 's Bosch en elders te konnen Bachiene, Vad. Geog., t. iv, p. 640. vervoeren. » van ons hielt te leene ende noch hout, anders dan de manschap daer af. L'importante seigneurie de Weert (1), avec celle de Nederweert, avait une étendue et juridiction immenses. Elle touchait à la terre de Hornes; comme elle faisait partie du comté de Teysterbant, il est probable qu'elle passa aux seigneurs de Hornes, avec la terre d'Altena, qui était également comprise dans ce comté. Un fort château, une des principales résidences de ces seigneurs, dominait la ville de Weert. Il fut plus d'une fois assiégé, surtout au xve siècle, durant la longue lutte entre les maisons de Hornes et de la Marck, laquelle fut si fatale à la première. Le comté d'Altena (2), autre magnifique domaine du comté de Teyster (1) La ville de Weert, à quatre lieues nord-ouest du château de Hornes, capitale de l'ancienne et importante seigneurie de ce nom et du Peelland, avait autrefois une population de 20,000 habitants. (2) Dépendance du comté de Teysterbant. Teisterband, anders Testreband, dit Lud. Schmids dans le Schatkamer, een zeer oud graafschap der Franken, tusschen de Lek en de Waal, of liever omtrent de Maas en Domer, grenzende aan de Veluwe, en begrypende de steden Workum, Leerdam, Asperen en Heukelum, enz. » « Het land van Altena, dit Bachiene, Vad. Geog., t. 1, p. 2, page 529, heeft zynen naam van het slot Altena, 't welk verwoest is; zynde de heuvel op welken 't weleer gestaan heeft, noch te zien in het nabuurschap van het dorp Almkerk. Deze verwoestinge is geschied in den jare 1393, door den hertog Albrecht van Beieren, grave van Holland, ter gelegenheid als sommige hollandsche edelen, medeplechtig aan den moord der bekende Aleide van Poelgeest, naar dit slot de wyk genomen hadden; welk daerom door gemelden hertog belegerd en, na de verovering, tot den grond toe gesloopt werd, zoo verre dat thans niet meer dan de grondslagen daar van overgebleven zyn. In dien tyd behoorde het land van Altena noch niet aan de graven van Holland, maar was eene vrye en onafhangelyke heerlykheid, op zich zelven. Zy was alreeds, sedert 1155 bezeten by het geslacht van Hoorn, en de laatste bezitter dezer heerlykheid, van dit zelve geslacht, was Filips van Montmorency, grave van Hoorn, die in 1568 om zynen iver voor Neerlands vryheid, beneven den grave van Egmont, door den hertog van Alba, te Brussel onthoofd werd wiens nagelatene weduwe, omtrent den jare 1600, deze heerlykheid aan de staaten van Holland verkocht heeft voor 90,000 gulden. Na dien tyd, is dan het land van Altena des graaflyke domeinen van Holland ingelyft; en word het zelve, voor zoo verre het hoog rechtsgebied betreft, bestierd door een baljuw. » : La ville principale du comté d'Altena était Workum. « Workum, continue l'antiquaire Schmids, de hoofdstad van het landschap Altena, aan de slinker zyde van de Merwe of Maas en Waal, in het gezicht van het huys te Loevestein, anderen schryven Woudrichem, is eerst omtrent den jare 1460 met wallen en poorten omringt; was te vooren een open vlek, en al bekend in den jare 1358, als blykt uyt het boek geteekent Tollen, folio 22, 23, op de Rekenkamer in den Hage, eindigende in 't jaar 1358, alwaar gewag gemaakt word van vier markt-tollen te Workum, en had toen vier markten. A 1511 hebben de Geldersche deeze stad vermeestert, zy by nacht, met leeren de vesten beklimmende, den burger onachtzaam zynde in het waaken. Hier wierd den graaf VAN HORNES gevangen, die genootzaakt was zich zelven en zyne onderdanen voor groot geld te verlossen. De stad Workum behoort onder 't land van Altena, het welk een zeer oude heerlykheid is, en ter leen plagt gehouden te worden van den grave van Cleef, tot dat graaf Willem-de-Goede, |